Oleh : Noor
Aishah Binti Robani
PENDAHULUAN
Seni
bina bermaksud bangunan yang dicorakkan oleh seseorang yang tahu dalam selok
belok pembinaan dan pertukangan. Pembinaan bangunan berkait rapat dengan
kecekapan merancang sesuatu bandar dan merupakan salah satu ciri tamadun
sesebuah masyarakat.Sejarah telah mengiktiraf tentang kehebatan seni bina Islam
yang tidak ada tolok bandingnya.Kehebatan ini merupakan suatu bukti mengenai
ketinggian tamadun baik dari sudut fizikal mahupun spiritual.Selain faktor
tauhid, ketinggian nilai dalam seni bina Islam ialah dari segi ketepatan
mengikut ukuran tertentu, bentuk susunannya, pengisian ruang yang dihiasi
bersama-sama teknik motif serta komposisinya.Justeru itu berbagai-bagai faktor
perlu diambil kira ketika membangun sesuatu binaan. Misalnya siapakah yang akan
menempati, bagaimana status sosialnya, berapa banyak tamunya dan lain-lain perkara,
kerana seni bina merupakan karya berbentuk tiga dimensi yang perlu kelihatan
indah dilihat dari pelbagai sudut.
Seni
bina Islam mempunyai persamaan dan kesinambungan bentuk-bentuk dan
ciri-cirinya. Terdapat berbagai-bagai jenis binaan atau bangunan Islam sama ada
yang berbentuk keagamaan mahupun yang berbentuk sekular.
CIRI
CIRI SENI BINA ISLAM
Antara
ciri seni bina Islam, yang pertama ialah mementingkan unsur-unsur pengadilan
cahaya dan udara.Ini sangat penting khususnya dalam pembinaan masjid.Ini kerana
untuk memudahkan umat Islam menjalani ibadah dengan selesa dan sempurna bagi
persekitaran.Kedua ialah seni khat atau kaligrafi sebagai hiasan.Ini kerana
bentuk tulisannya unik dalam seni bina Islam dan kelihatan indah sekiranya
diwujudkan dalam setiap bangunan yang berbentuk keagamaan.Ketiga, memisahkan
ruang lelaki dan perempuan.Sebagai contoh mudah, dalam pembinaan masjid
hendaklah dipisahkan ruang solat bagi lelaki mahupun perempuan.Hikmahnya ialah
sudah tentu untuk mengelakkan pergaulan bebas di tempat yang mulia dan maksiat
di antara mereka.Keempat ialah mengambil kira faktor keadaan dan iklim untuk
memudahkan umat Islam menjalani ibadah.Kelima ialah mementingkan seni
keselamatan.Dalam pembinaan seni Islam, keselamatan juga amat penting untuk memastikan
pembinaan selamat untuk digunakan.Kelima, harmonis iaitu boleh digunakan oleh
semua peringkat umur dan bersifat harmoni.Keenam ialah mementingkan
kesederhanaan dalam setiap seni bina Islam.Akhir sekali bersifat praktikal.
JENIS
JENIS SENI BINA ISLAM
Terdapat
beberapa jenis seni bina Islam.Menurut Ghazali Darusalam menyatakan, bahawa
seni bina Islam sebenarnya ada tiga jenis, pertama ialah
bangunan
awam (Imarah Madaniyah)iaitu dalam perancangan bandar, bangunan dan
pertamanan.Kedua, bangunan keagamaan (Imarah Diniyah) seperti masjid.
Ketiga
ialat bangunan ketenteraan (Imarah Harbiyah) seperti pembinaan benteng-benteng,
kubu-kubu dan menara pertahanan.
CONTOH
CONTOH SENI BINA ISLAM
Masjid
Dalam
seni bina Islam, perkara utama yang dititikberatkan dalam seni bina Islam ialah
mendirikan masjid sebagai bangunan tempat ibadah.Masjid yang dibina juga
hendaklah menggambarkan ciri-ciri kesepaduan bangunan selaras dengan fungsi
masjid yang secara langsung menetapkan unsur seni bina Islam berpandukan prinsip-prinsip
yang ditentukan oleh Allah S.W.T yang mesti dilaksanakan sebaik-baiknya. Oleh
yang demikian, selari dengan perkembangannya, maka muncul berbagai-bagai-bagai
unsur penambahan keindahan yang berupa kelengkapan, hiasan dan penyertaan gaya
dekoratif-ornamentif yang selanjutnya menjadi unit penting seni bina
masjid.Kreativiti umat Islam dalam bidang ini telah berjaya memukau dunia
dengan keindahan yang tiada tolok bandingnya. Di antara contoh-contoh bentuk
seni bina Islam yang dapat ditatap hingga ke hari ini ialah Masjid.Berbicara
tentang seni bina Islam, sejarah telah membuktikan bahawa masjid adalah asas
bermula seni tersebut.Terdapat beberapa contoh masjid yang boleh dilihat.
Masjid Quba
Seni
bina masjid berkembang dengan terbinanya pada tahun pertama Hijrah (622 T.M)
Masjid Quba, iaitu masjid pertama yang didirikan oleh Nabi Muhammad a.s.w
selepas baginda berhijrah ke Madinah.Seni bina masjid itu amat ringkas dan
sederhana, sesuai dengan ajaran Islam yang mengutamakan pembentukan akhlak, tanggungjawab
beribadah dan soal-soal lain yang berkaitan dengan kebudayaan.Selain untuk
bersolat, masjid Quba juga menjadi tempat bermesyuwarah. Masjid Quba didirikan
di atas tanah lapang dan mempunyai ruang sembahyang yang dilingkungi tembok
yang diperbuat daripada tamar, berbentuk segi empat dengan keluasan kira-kira
50 meter persegi. Tinggi dindingnya adalah kira-kira 3.5 meter. Di sebelah
baratnya didirikan lindungan (al-mizallah) yang diperbuat daripada batang tamar
yang diikat dengan tanah liat. Di penjuru tenggaranya dibina sembilan bilik
yang menjadi tempat kediaman Nabi Muhammad s.a.w dan keluarganya.
Masjid
pertama itu mempunyai bumbung di bahagian tepi (serambi keliling) atau ruang
riwaqs (cloister). Bumbung serambi yang beratap daun tamar disokong oleh sebilangan
tiang yang diperbuat daripada batang tamar, Masjid tersebut mempunyai sebuah
mimbar yang diperbuat daripada batang tamar.
Masjid
Nabawi
Setelah
terdirinya Masjid Quba, Nabi Muhammad s.a.w meneruskan perjalanannya ke Madinah
atau dikenali ketika itu sebagai Yathrib.Di sini, Nabi Muhammad s.a.w telah
meminta para sahabatnya membina sebuah masjid yang kemudiannya dinamakan Masjid
Nabi atau Nabawi dan kadangkala disebut Masjid Besar.Pembinaan masjid ini masih
terikat kuat kepada kehendak fungsional agama Islam wakti itu.Seni binanya
sederhana, berbentuk segi empat, mempunyai halaman dalam atau shaandan
sebahagian lagi ialah bangunan yang berbumbung di sekeliling bangunan atau
riwaqs.Seni bina asal Masjid Nabawi berasaskan seni bina Masjid Quba.Perkembangan
kemudiannya pada kedua-dua masjid itu menampakkan unsur-unsur yang diilhamkan
daripada bangunan Masjidil Haram di Mekah.Dalam tahun 700 T.M., Masjid Nabawi
diperbaharui atas perintah Khalifah Walid Abdul Malik (705-15 T.M).Kemudiannya
bangunan Masjid Nabawi disambungkan dengan bangunan Makam Rasulluah s.a.w. dan
seterusnya empat buah menara dibina serta kubah berbentuk potong bawang.Kerja
pembesaran masjid ini siap pada tahun 1955 T.M. dan pembesaran selanjutnya
berakhir pada pertengahan tahun 1980-an. Hari ini, Masjid Nabawi berdiri
tersegam indah sebagai satu contoh seni bina Islam.
Masjidil
Haram
Seni
bina Masjidil Haram merupakan asas yang diikuti dalam pembinaan semula Masjid
Quba, Masjid Nabawi dan juga pembinaan masjid lain pada zaman pemerintahan
khalifah selepas nabi wafat, seperti Masjid Kufa (633-39 T.M), Masjid Ibnu
Tulun Mesir (876-79 T.M), Masjid Cordoba, Andalusia (Sepanyol) (785 T.M) dan
masjid lama yang lain. Oleh sebab Islam pada ketika itu lebih menekankan sistem
tingkah laku yang berasaskan akidah dan etika, maka aspek seni yang
berlandaskan estetik masih belum merupakan soal pokok.Pada masa itu, bentuk
seperti gerbang kubah (iwan) dan lain-lain yang berlandaskan estetik masih
belum diperkenalkan kepada seni bina masjid seperti yang berlaku pada seni bina
masjid ada abad ketiga belas dan berikutnya. Pada tahun 1970-an dan 1980-an
ruang serambi Masjidil Haram di perbesarkan lagi dan pada tahun 1991, di ruang
serambi Masjidil Haram yang berhubung itu telah dipasang alat penyaman udara untuk
keselesaan jemaah.
Fungsi
Masjid Pada Zaman Rasulullah
Antara
fungsi masjid pada zaman Rasulullah adalah sebagai tempat Rasulullah s.a.w.
menerima wahyu dan merupakantempat menunaikan ibadah solat.Selain itu masjid
juga merupakan tempatmenyampaikan segala maklumat dan menyelesaikan
masalah-masalah yang berhubung dengan kemasyarakatan.Seterusnya masjid
merupakan tempat yang dijadikan Baitulmal untuk menyimpan sumber kewangan, misalnya
zakat serta tempat merawat sahabat-sahabat yang cedera dalam peperangan.
Kemudiannya,
merupakan tempat menjalankan aktiviti pendidikan.dan tempat menjalankan
pentadbiran negara Akhir sekali masjid berperanan sebagaitempat membicarakan
kes-kes serta menjatuhkan hukuman
Madrasah/Tempat
Pengajian
Institusi-institusi
pendidikan juga merupakan peninggalan bersejarah dalam seni bina Islam.
Pendidikan Is¬lam di peringkat awal memang dijalankan di masjid-masjid tetapi
lama kelamaan madrasah di bangun dalam bentuk tersendiri sesuai dengan keadaan
dan fungsinya.Atas inisiatif bangsa Saljuk, pada akhir abad 5H (11 M) beberapa
buah sekolah pada mas a itu dibina untuk tujuan menyebarkan Mazhab Sunni.
Sekolah ini mempunyai halaman dan dilengkapi dengan empat buah bilik yang besar
(Diwan al¬Qiblat). Ia juga dilengkapi denganasrama para pelajar, tempat minum, tempat
wudhu dan kolam untuk ternakan.
Wakaf
Ada
yang didirikan oleh pihak pemerintah dan ada yang dibina oleh perseorangan yang
berada.Fungsi wakaf ialah sebagai tempat istirehat para pengembara dan tempat
mereka bersembahyang bila tiba waktunya.
Istana
Pembangunan
fizikal yang melibatkan seni bina Islam terus berkembang dari semasa ke semasa
dengan silih bergantinya khalifah dalam sistem pemerintahan Islam.Kedudukan
istana adalah terletak di tengah-tengah pusat pentadbiran dan bangunan askar
persendirian.Ia berfungsi sebagai simbol kekuasaan, pemerintahan, kebanggaan
dan keagungan.Biasanya ia berbentuk segi empat tepat dengan dikelilingi oleh
dinding-dinding yang tinggi. Sesetengah istana mempunyai menara yang berbentuk
bulat memagarinya.Misalnya, istana Mshatta yang dibina kira-kira tahun 743
merupakan struktur seni bina Umayyah. Contoh lain yang berkaitan dengan seni
bina istana ialah pada zaman pemerintahan Bani Abbasiyyah, di tengah-tengah
kota Baghdad terdapat Dar al-Khalifah iaitu suatu kawasan eksklusif yang besar
dan indah. Di dalamnya terdapat istana khalifah Abu Ja'afar aI-Mansur yang
berbentuk dua tingkat.Tingkat atas terdapat sebuah ruangan luas, digunakan
untuk khalifah bermesyuarat dengan pembesar-pembesar kerajaan sedangkan di
tingkat bawah pula terdapat ruang-ruang tamu.Istana ini mempunyai kubah hijau
setinggi 40 meter tingginya dari permukaan tanah.Pada puncaknya berdiri arca
seorang pahlawan berkuda sedang menghayunkan lembing yang dibuat daripada
perunggu dan boleh berputar-putar.
Tugu/Kota/Tembok
Digunakan
sebagai benteng pertahanan kota-kota Islam daripada serangan pihak musuh.
KESIMPULAN
Islam
telah merumuskan bahawa seni Islam ialah ciptaan bentuk yang mengandungi nilai
estetik yang berpadu kepada nilai etika Islam.Sekalipun kesenian tiada
hubungannya dengan agama Islam melainkan dengan kebudayaan Islam.Namun
disebabkan kebudayaan yang tertakluk pada agama, maka disebabkan itu jugalah
kesenian tertakluk dan dikendalikan oleh agama.Agama telah mengariskan syariat
yang wajib ditempuh oleh kebudayaan di mana menyuruh melakukan “Amar ma’ruf, nahi
mungkar”.oleh itu dengan tertakluknya kesenian kepada agama, bermakna
tertakluknya nilai estetika kepada nilai etika. perpaduan diantara nilai
estetika dan nilai etika merupakan asas di atas mana-mana gagasan Islam tentang
kesenian.
Bibliography
Ahmad, A.
A. (2010). Masjid Budaya Dan Seni Bina. Shah Alam, Selangor Pusat Penerbitan
Universiti (UPENA), UiTM 2010.
Ahmad, M.
Z. (n.d.). Sejarah Islam. Oxford Fajar.
Nasir, A.
H. (n.d.). Seni Bina Masjid Di Dunia Melayu Nusantara.
Rasdi, M.
T. (2013). Pemikiran Seni Bina Islam Moden Di Dunia & Malaysia. UTM Press.
Sarawak,
J. M. (n.d.). Official Website Of Sarawak Museum Department. Retrieved from
Koleksi Seni Bina : http://www.museum.sarawak.gov.my/index.php/ms/koleksi/seni-islam
Pensyarah: Abd Aziz bin Harjin
Tel: 013-400-6206, 011-1070-4212,
04-988-2701
abdazizharjin@perlis.uitm.edu.my
URL: abdazizharjin.blogspot.com
No comments:
Post a Comment